На почетокот на јули е речиси 40 степени во малиот автомобил кој ги носи Татјана и Људмила во близина на белоруската граница. „Одиме во Јахидне, село окупирано од Русите речиси еден месец“, објаснува првата. „Триста и педесет лица беа присилно задржани во подрумот на селото. И мислиме дека имало силување во тој подрум.“ Двете активистки, членки на Меѓународната мрежа на жртви од сексуален криминал (СЕМА), се тука за да истражат. Во училиштето, напуштено, со скршени прозорци, чуварот вели: „Побараа, да, но ние не им ги дадовме нашите жени на војниците“. Една жена им приоѓа, колеблива. Признава дека нашла кондоми во својот дом по ослободувањето, а потоа ги дава имињата на двете жртви.
На крајот од март, неколку недели по почетокот на војната, кога украинските сили почнаа да ги ослободуваат окупираните села – Буча, Ирпин и други – на социјалните мрежи и во печатот се појавија извештаи за силување извршено од страна на руските сили врз украински цивили: жена силувана од неколку војници пред нејзиниот сопруг; жителка на Буча пронајдена гола во нејзината градина, едвај покриена со нејзиниот крзнен капут, силувана пред да биде убиена; две тинејџерки силувани од пет војници кои исто така им ги скршиле забите… Претседателот Володимир Зеленски на почетокот на април зборуваше за „стотици пријавени случаи“. Претставниците на Обединетите нации, европските и американските лидери се револтирани, барајќи темелни истраги и испитувања. За првпат силувањето се нарекува „оружје на војната“ во Украина.
Додека силувањето во војна отсекогаш постоело, силувањето како алатка на војната станало речиси систематско во современите конфликти. Потоа стратешки се користи од страна на политичко-воена власт за понижување, уништување, преземање на контрола, се користи главно врз жените, но исто така и врз мажите. Токму со конфликтот во поранешна Југославија силувањето почна да се препознава како оружје. Ќе се казни за првпат како злосторство против човештвото од страна на Меѓународниот кривичен трибунал за Југославија (МКТЈ, 2001) и како акт на геноцид од страна на Специјалниот трибунал за Руанда (1998). Силувањата и сексуалното насилство се вклучени и во Статутот на Меѓународниот кривичен суд (МКС) од 2002 година.
Институциите кои ќе ги испитуваат злосторствата извршени за време на украинскиот конфликт, ќе мора да ги проценат силувањата извршени по руската инвазија во февруари 2022 година. Но тоа не е сè. До декември 2020 година, МКС веќе објави дека постојат „сериозни основи“ да се верува дека многу воени злосторства се извршени во Украина од 2014 година – датумот на анексијата на Крим од страна на Русија – вклучувајќи и силување и сексуално насилство.[i]
Во 2015 година, Татјана и Људмила беа задржани неколку дена во Донбас од страна на проукраински паравоен баталјон (наречен Торнадо), како жртви на допир и закани за силување. Навистина, во ова време, кога позициите на завојуваните страни се менуваат многу во источна Украина и државните структури се уриваат, сексуалното насилство вообичаено се практикува од двете страни на фронтот, во близина на контролни пунктови или во притвор, од вооружени паравоени баталјони и тајни служби на проукраинска страна; од страна на припадниците на „Министерството за безбедност“ на сепаратистичка страна. Силување, со предмети, колективно, закани, присилна голотија, струен удар на гениталиите – се вршени со цел понижување, заплашување, казнување, добивање информации или, од сепаратистичка страна, изнуда на имот или пари.
Според набљудувачката мисија на Обединетите нации за човекови права во Украина (ХРММУ), ова насилство тогаш не се користело „за стратешки цели“, туку пред сè како методи на тортура.[ii] Во извештајот за 2021 година, мисијата го проценува бројот на жртви на сексуално насилство од 2014 година во притвор на околу 340, вклучувајќи 170-200 на сепаратистичка страна и 140-170 на украинска страна. Бројките се потценети според многу истражувачи, кои истакнуваат дека мисијата на ОН веќе осум години нема пристап до местата на притвор во сепаратистичките републики и на Крим. Жртвите, кои се соочуваат со еден вид на неказнивост на сторителите, често се плашат да сведочат или да поднесат приватни тужби, „од страв од одмазда“ – како што истакна мисијата на ОН во 2017 година.[iii]
Патувањето на Ирина Довган, основач на мрежата СЕМА, ги илустрира овие тешкотии. Заробена од сепаратистичка група во пролетта 2014 година во близина на Донецк, таа е нападната, врзана за столб и понижена на јавно место, соблечена гола, претепана по градите, со јавни закани за силување. „И повторно, кажувам само 5% од она што ми го направија…“, вели оваа елегантна 58-годишна русокоса во градината на нејзиниот дом во близина на Киев. На Довган и помогнал адвокат во 2016 година. Таа беше на распит во 2017 година кај воен обвинител, но нејзиното досие потоа мистериозно беше изгубено неколку години. Дури во 2021 година, по прес-конференција што таа ја организира за да ја претстави мрежата СЕМА, јавното обвинителство отвора постапка… за која Довган и до денес нема никакви вести.
Иако украинските власти отворија повеќе од 750 истраги за злосторства извршени врз цивили помеѓу 2014 и 2020 година од страна на нивните вооружени сили, неколку извештаи на бранителите на човековите права укажуваат на еден вид на неактивност. „Ништо не е направено за да се задоволи правдата за жртвите на присилните исчезнувања, тортурата и нелегалното притворање од страна на членовите на СБУ [украинските разузнавачки служби] во источна Украина помеѓу 2014 и 2016 година“, се жали Амнести интернешенел во 2021 година.[iv] Меѓутоа, на едно судење како тест за украинската демократија, членовите на проукраинскиот паравоен баталјон Торнадо беа судени во 2016 година за нивните злосторства во Донбас, вклучително и силување. Во тоа време, судењето, зад затворени врати, ги возбуди духовите. Насилство и закани се случуваат внатре и надвор од судот од страна на локални паравоени поддржувачи – за заплашување на судството. Осум поранешни борци се осудени на затворска казна меѓу осум и единаесет години. Сепак, ниту еден од нив не беше осуден за воени злосторства, иако фактите можеа да се квалификуваат како такви. Украинското законодавство за воени злосторства, опфатено особено со член 438 од кривичниот законик, не ги прецизира таксативно деталите за сексуалните злосторства, што ја отежнува работата на судиите, кои често се дури и слабо обучени за оваа тема. Особено што до 2019 година, силувањето со предмети, со содомија или меѓу лица од ист пол, на пример, не се сметаше за такво нешто со законот, изменет оттогаш за усогласување со меѓународните стандарди.
Сега во Украина постои предизвик за подобра поддршка на жртвите на сексуално насилство, за кое сега се вели дека е извршено масовно, и се користи како „тактика на политичка и воена доминација од страна на руските сили“, анализира извесна Вероник Нахум-Грапе, антрополог и експерт за проучување на воени злосторства. Според Матилда Богнер, претставник на набљудувачката мисија на Обединетите нации во Украина, размерот ќе биде „значително поголем од она што се случи во првата фаза од конфликтот“. Оваа мисија веќе евидентираше десетици случаи на сексуално насилство од страна на руските вооружени сили. Силувањето на мажи, жени или деца, често се врши пред други членови на семејството или заедницата. Колективно силување за жените воопшто, и извршено во притвор посебно за мажите. „Во просек, 9 од нив ги силуваа жените што ги бранам“, вели Лариса Денисенко, украински адвокат специјализиран за меѓународното хуманитарно право.
Во јули, украинското јавно обвинителство потврди дека истражува 43 случаи на сексуално насилство извршено од страна на руските сили во Украина. Но, оваа бројка не ја одразува реалноста, објаснува Олександар Павличенко, од Хелсиншката група за човекови права, потсетувајќи дека многу жртви избегале од земјата, со цел да избегаат од особено силната стигма „во селата каде што младите жени се плашат дека никогаш нема да можат да се омажат“: „Тие, исто така, си велат дека виновните никогаш нема да бидат казнети како такви“.
Жртвите можеби станаа уште посомнителни по аферата на Људмила Денисова, именувана по поранешната комесарка за човекови права во Киев, која осуди околу 450 случаи на силување преку нејзината итна телефонска линија за помош на жртви создадена веднаш по почетокот на војната, објавувајќи детали, понекогаш многу експлицитни и доста сурови, на нејзините социјални мрежи. На крајот од мај 2022 година, неколку дена по нејзиното разрешување од страна на претседателот, таа јавно признава во печатот дека сепак „претерала“ со некои сведочења,[v] за да направи сожалување кај политичарите и западното јавно мислење. Член на една невладина организација во Киев, кој добро го познава предметот, не го крие своето разочарување: „Меѓу овие случаи, се разбира, има и вистински, но оваа политичка употреба на сексуално насилство е многу проблематична. Веројатно го направила ова за да го испровоцира општеството, да се одмазди за овие злосторства и да добие повеќе оружје од Западот. Всушност, таа ѝ дава на руската пропаганда многу моќно оружје и ги плаши самите жртви.“
Додека мисијата на Обединетите нации во Украина вели дека нема доволно докази денес за да го утврди обемот или систематскиот карактер на сексуалните злосторства од руската инвазија, многу набљудувачи на теренот – вклучително и ОБСЕ[vi] – сметаат дека силувањето се користи како воено оружје. „Сигурно никогаш нема да има писмена наредба од Путин да се каже: „Треба да ги силувате сите Украинки“, објаснува Лариса Денисенко. Но, според овој адвокат, ова не ја поништува одговорноста на линијата на командување. „Никој не им вели да престанат“, потенцира таа, пред да потсети дека Владимир Путин дури им додели воени медали на припадниците на 64-тата моторизирана пушкомитралезна бригада, наводни извршители на злосторствата направени во Буча – вклучувајќи и силување. За делумно да го објасни ова насилство, антропологот Вероник Нахум-Грапе укажува на првичната „измама“ на оваа војна, со војници на кои им била ветена мисија „да ги спасат [Украинците] од нацистите“, но кои всушност наишле на отфрлање од страна на локалното население. „Затоа, и самото значење на оваа војна е доста извртено, па и ако го додадеме напуштањето на нивната хиерархија, тоа создава услови за вакви воени злосторства“.
Националните и меѓународните иследници ќе мора трпеливо да ги собираат парчињата од сложувалката – за да можат да им судат на виновниците. Знаејќи дека Меѓународниот кривичен суд ќе се занимава само со најзвучните случаи, многу бранители на човекови права се залагаат за создавање на хибриден суд кој ќе ги собере украинските и меѓународните судии. Но, во меѓувреме, украинскиот правосуден систем е во контрола. Затоа, според Олександра Матвичук, постои итна потреба за измена на кривичниот законик на Украина. Директорката на Центарот за граѓански слободи (украинска невладина организација која ја доби Нобеловата награда за мир во 2022 година), веќе неколку години се бори за усвојување на Предлог-законот 2689, кој дава многу поконкретни детали за воените злосторства и злосторствата против човештвото – кои можат да бидат казнети, вклучувајќи го и сексуалното насилство. Ратификуван од парламентот во 2020 година, овој текст дефинитивно го чека потписот на претседателот Зеленски. „Војската се противеше на овие законски измени“, вели Павличенко од ХХРГ. “Со војната, тие станаа херои. Значи, во моментов нема политичка волја.“ „Тоа е таа тишина“, резимира Матвичук.
Преведено од: Дарко Путилов
Фусноти:
[i] « Statement of the prosecutor, Fatou Bensouda, on the conclusion of the preliminary examination in the situation in Ukraine », 11.12.2020. www.icc-cpi.int
[ii] « Conflict-related sexual violence in Ukraine 14.03.2014 to 31.01.2017 », Office of the United Nations, High Commissioner for Human Rights, www.ohchr.org
[iii] Op. cit.
[iv] « Ukraine 2021 », Amnesty International, www.amnesty.org
[v] Matthias Bau and Sophie Timmermann, “Reports of sexual violence in the war: Why the Ukrainian parliament dismissed human rights chief Denisova”, Correctiv, 11.08.2022.
[vi] « OSCE Secretary General condemns use of sexual violence as weapon of war, urges for international support to survivors », OSCE, 19.06.2022.
